«اگر مکلف از گفته پزشک یقین پیدا کند که روزه براى او ضرر دارد و یا از گفته وى یا منشأ عقلایى دیگرى براى او خوف از ضرر حاصل شود، روزه گرفتن براى او واجب نیست، بلکه جایز هم نیست.» این، پاسخ قاطبه مراجع عظام در پاسخ به استفتایی است که می‌پرسد: «اگر پزشک شخصى را از روزه گرفتن منع کند، آیا عمل به گفته او واجب است؟» نباید فراموش کنیم که کتاب آسمانی‌مان توصیه‌های زیادی درخصوص حفظ سلامت، این نعمت گرانبهای خدادادی به ما داشته است...

 نباید یادمان برود که هدف از این ماه، تزکیه نفس و عبادت است، نه فقط پرهیز از خوردن و آشامیدن؛ به خصوص اگر این امتناع در شرایطی باشد که سلامت دستگاه‌های متعدد بدن ما را تهدید کند. اگر دچار بیماری مزمن یا شرایط خاص جسمی هستید، به شما توصیه می‌کنیم پیش از آغاز ماه رمضان و ایام روزه‌داری با پزشک متخصص خود مشورت کنید و درخصوص مصرف داروهای خود و اینکه آیا روزه برای شما ممنوعیتی دارد یا نه، از ایشان کسب اجازه کنید. ما هم برای آشنایی بیشتر شما با این موضوع از اساتید دانشگاه در رشته‌های قلب و عروق، زنان، کلیه، غدد و گوارش خواسته‌ایم تا نظرات علمی خود را در این خصوص بیان کنند.

درمانگاه قلب

دکتر ارشمیدس صنعتی/ متخصص قلب و عروق و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران

آنچه درباره منع روزه‌داری بیماران قلبی مطرح می‌شود و حتما باید بیماران گرامی رعایت کنند این موارد هستند:

• اگر مشکل دریچه‌ای قلب دارید: به‌طور کلی مبتلایان به مشکلات دریچه‌ای قلب منع روزه‌داری ندارند ولی باید با پزشک‌ خود مشاوره کنند. شاید ابتلای آنها به برخی بیماری‌های همراه و یا شرایط خاص سنی یا جسمی‌شان نیازمند بررسی و حتی منع روزه‌داری شود.

• فشار‌خونی‌ها: گروهی از بیماران که فشارخون‌های کنترل نشده دارند، نباید روزه بگیرند. هرگونه تغییری در حجم خون و شرایط فیزیکی بدن به عدم تعادل آب و الکترولیت‌ها در خون و برهم خوردن فشارخون منتهی می‌شود و این بیماران منع روزه‌داری دارند.

• مبتلایان به نارسایی قلبی: حتما می‌دانید نارسایی قلبی یک نشانگان بالینی است که در آن اختلال ساختمانی یا عملکرد قلب به عدم توانایی قلب در به گردش درآوردن خون، با سرعت لازم برای تامین احتیاجات بافت‌های متعدد منجر می‌شود. نارسایی قلبی به طور معمول به تظاهرات بالینی چون ترکیبی از احتقان در گردش خون، تنگی نفس‌، ضعف و خستگی منجر می‌شود. علت نارسایی قلبی بسیار متنوع است اما بیماری‌های ایسکمی قلب (خون‌رسانی به قلب در اثر تنگی عروق مختل می‌شود) و مشکلات مادرزادی از مهم‌ترین علل آن هستند. البته یک سری عوامل نیز هستند که انواع نارسایی قلب را به مرحله آشکار شدن می‌رسانند، یعنی گویا یک بار اضافی را به قلب وارد می‌کنند که به بدتر شدن بیشتر عملکرد قلبی منجر می‌شود. دقت داشته باشید مصرف متعادل آب و داشتن رژیم غذایی مناسب در طول روز و استفاده از داروهای تجویز شده برای کمک به عملکرد بهتر قلبی در این بیماران الزامی است و برای مبتلایان به نارسایی قلبی و افرادی که دچار ایسکمی (کم‌خونی بافت قلب) و درد قفسه صدری هستند روزه‌داری ممنوع است. پس اگر شما به تازگی دچار درد قفسه سینه و تنگی نفس بوده‌اید و پزشک برای شما آنژیوگرافی انجام داده و با این شیوه عکس‌برداری یا دیگر روش‌ها متوجه شده که دچار ایسکمی قلب هستید، هرگز نباید روزه بگیرید.

• اگر تحت عمل جراحی بوده‌اید: گروه دیگری که به دلیل تنگی رگ‌های قلبی تحت عمل آنژیوپلاستی قرار گرفته‌اند و یا جراحی قلب شده‌اند (بای‌پس انجام داده‌اند) و در حال حاضر هیچ مشکلی ندارند و تحت کنترل پزشک هستند، با اینکه منع روزه‌داری ندارند اما باید حتما درباره انجام این فریضه با پزشک خود صحبت کنند و توصیه‌های مصرف دارو یا رژیم خاص خود را در طول ماه مبارک رمضان جدی و پیگیر دنبال کنند.

درمانگاه غدد

دکتر علیرضا استقامتی/ استاد غدد دانشگاه علوم پزشکی تهران

من معتقدم هر کسی که به دلیل یک بیماری خاص مانند قلبی‌عروقی، کلیوی یا دیابت تحت نظر پزشک متخصصی قرار دارد، عاقلانه‌ترین کار این است که حتما با پزشک خود درخصوص گرفتن روزه و اینکه چه خطراتی در کمین اوست، مشورت کند. حتی اگر شما شرایط لازم را برای روزه‌داری داشته باشید و از نظر سلامت خطری تهدیدتان نکند، باید داروهایتان را طبق برنامه‌ریزی جدید برای دو وعده سحر و افطار تنظیم کنید. درباره بیماران دیابتی چه از نوع وابسته به انسولین و چه غیروابسته به آن باید متناسب با هر وضعیت، سن و شرایط خاص هر کسی را در نظر گرفت.

• همه مبتلایان به دیابت: مهم‌ترین مساله‌ای که در روزه، آن هم در فصل گرم، فرد مبتلا به دیابت را تهدید می‌کند افت قندخون است، یعنی شما حاضرید همه تلاش‌ تیمی خودتان و پزشکتان را برای منظم شدن روند تنظیم قندخون بر هم ‌بزنید؟ تصمیم با شما و پزشکتان است و شاید این توصیه تنها یک هدیه در آغاز ماه رمضان از سوی یک متخصص غدد به شما باشد که، بهره‌مند شدن از برکات این ماه تنها با امساک از نوشیدن و خوردن که کاملا هم به ضرر شماست، حاصل نمی‌شود و خوب است به جای سطحی ‌نگریستن به مقوله فریضه‌روزه‌داری کمی‌ عمیق‌تر شویم و در پشت آن به این موضوع بیندیشیم که پرهیز از خوردن و آ‌شامیدن تنها یکی از آداب روزه‌داری این ماه و تزکیه نفس و فیض بردن از ماه رمضان است. شما چرا دیگر موارد مانند نیکی و رسیدگی به نیازمندان و... را در نظر نمی‌گیرید؟ حتی می‌توانید با استفاده از رژیم غذایی مناسب و استفاده از داروهایتان، سلامت خود را حفظ و تضمین کنید تا با شادابی، شکر نعمت را برآورید و به امور خیریه برسید.

• اگر مشکوک به داشتن دیابت‌اید: نکته مهم دیگر اینکه اگر جزو گروهی هستید که در معرض دیابتی شدن هستید، یعنی اختلال در تست قندخون ناشتا داشتید و عوامل خطری چون زمینه خانوادگی، چاقی، وجود تخمدان‌های پلی‌کیستیک در شما تشخیص داده شده است، باید تحت نظارت پزشک، رژیم غذایی و فعالیت بدنی مناسب قرار بگیرید چون مستعد دیابت هستید و هر گونه مشکلی را به همین راحتی می‌توانید پیشگیری کنید و این موضوع را حتما در تهیه وعده غذایی سحر و افطار مدنظر قرار بدهید. 5/4 میلیون نفر از مردم تست قندخون ناشتای مختل دارند و مستعد دیابت هستند. از همین حالا حواستان به مصرف مواد شیرین و چرب و زولبیا بامیه و از این دست غذاها که استفاده از آن در افطار سنتی ما به وفور است، باشد.

• اگر انسولین تزریق می‌کنید: به‌طور قطع کسانی که نیازمند تزریق انسولین هستند، ممنوعیت روزه‌داری دارند یا کسانی که نوسانات قندخون آنها کنترل نشده است، نباید ریسک کنند چون روزه گرفتن برای آنها ضرر دارد.

• آداب روزه در دیابتی‌ها: حتی اگر قرار شد روزه‌ بگیرید، یادتان باشد محدودیت‌هایی را باید اعمال کنید. از خوردن وعده‌های چرب و مواد شیرین بپرهیزید و آن را کاهش دهید. مواظب باشید فشارخون‌تان بالا نرود. اختلال‌های چربی خون و یا هرگونه تغییری در کنار مشکل دیابت را باید به پزشکتان گزارش دهید. قندخون‌تان را در مواقع پیش از افطار (قندخون ناشتا) اندازه بگیرید و نتیجه این کار را به‌طور جدی به منظور حفظ سلامت کلیه‌هایتان یادداشت کنید. اگر قندخون در بدن شما و ادرارتان بالا رود، بافت کلیه آسیب می‌بیند. اگر علایم افت قندخون را مشاهده کردید مانند تعریق، گیجی و لرزش اندام‌ها، از دست دادن تمرکز و... سماجت و لجاجت نکنید و سریع روزه‌ را افطار کنید.

درمانگاه گوارش

دکتر پیمان ادیبی/ متخصص گوارش دانشیار دانشگاه علوم پزشکی اصفهان

اغلب مشکلات گوارشی و اختلال‌های مربوط به دستگاه‌ گوارش به دلیل رعایت نکردن رژیم غذایی سالم، پرخوری و افراط در بعضی گروه‌های غذایی و البته تحرک نداشتن است، یعنی اسهال مزمن، یبوست مزمن و مشکلات سوءهاضمه بدون زخم یا مشکلات روده تحریک‌پذیر که قسمتی از مشکلات قابل تقسیم‌بندی گوارشی است طی ماه مبارک رمضان تشدید می‌شوند و علایم آنها بدتر خواهد شد ولی هیچ‌کدام ضرر عمده‌ای را متوجه فرد نمی‌کند و موجبات خون‌ریزی و غیره را فراهم نمی‌کند که جزو موارد منع روزه‌داری قرار گیرد اما بیماری‌هایی هستند که برای فرد مبتلا باید در ممنوعیت روزه تاکید کرد.

• مبتلایان به زخم معده: زخم‌های فعال دستگاه گوارش شامل زخم معده و زخم اثنی‌عشر هستند. اگر شما به تازگی آندوسکوپی کرده‌اید و تشخیص زخم معده داده شده، باید از روزه گرفتن بپرهیزید.

• مبتلا به مشکل کبدی: بیماران کبدی که تحت درمان هستند و علایم پیشرفته کبدی ندارند. برای مثال اگر نارسایی‌کبد یا سیروز کبدی پیش نیامده است، می‌توانند با نظر پزشک خود داروهای خود را تنظیم کرده و روزه بگیرند اما اگر به نارسایی کبد یا مشکلات کبدی به همراه تورم بدن دچارند و تنظیم پروتئین بدن و دیگر فاکتورهای حیاتی آنها از طریق داروها تحت کنترل درآمده است، هرگز نباید روزه بگیرند.

• کولیت اولسروز: کسانی که بیماری‌ کولیت اولسروز یا کرون دارند به دلیل تشدید مشکلات در اثر روزه‌داری بهتر است از روزه‌داری اجتناب کنند.

• مبتلایان به یبوست: درباره کسانی که به یبوست مزمن دچارند باید توضیح دهم که کم‌آبی بدن یبوست شما را تشدید خواهد کرد. با این وجود اگر تمایل دارید روزه بگیرید برای جلوگیری از مشکل جدی‌تر، حجم مواد فیبری مانند میوه و سبزی‌ها را در وعده غذایی خود بیشتر کنید. تحرک داشته باشید و در طول شبانه‌روز 8 تا 10 لیوان مایعات بنوشید. مصرف چای را کم کنید.

• دیگر مشکلات سوءهاضمه: از نظر علمی روزه‌داری برای کسانی که سوءهاضمه دارند هیچ معنی ندارد و قطعا علامت‌های شما تشدید خواهد شد اما این تصمیم‌گیری به عهده شماست و امیدوارم با توصیه‌های ما موفق به روزه‌داری شوید. به طور معمول افراد زیادی هستند که علایم برگشت اسید، حالت ترش کردن، سوزش سردل و بدمزه شدن دهان را تا به حال تجربه کرده‌اند و این افراد به طور عمده در اثر خالی ماندن معده‌شان و ترشح اسیدمعده، علایم‌شان تشدید می‌شود ولی به هر حال تصمیم با شماست. چنانچه این گروه تمایل دارند روزه بگیرند برای جلوگیری از این حالت‌های ناخوشایند باید پیش از مصرف سحری و افطاری داروهای خود را استفاده کنند و سعی کنند حجم وعده غذایی‌شان کم باشد و پرخوری نکنند. از مصرف چای با حجم زیاد و به‌خصوص چای پررنگ و قهوه بپرهیزند. غذاهایی که کم‌چربی و کم‌ادویه باشد مصرف کنند تا بتوانند روزه‌شان را بگیرند.

درمانگاه کلیه

دکتر فاطمه پوررضاقلی/ متخصص کلیه و مجاری ادراری (نفرولوژی) عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی

در کسانی که مشکلات کلیوی دارند و به سختی با مراقبت‌های دقیق و همکاری با هم توانسته‌ایم کراتینین آنها را به تعادل برسانیم، معمولا روزه گرفتن با عوارضی همراه است. بعضی از شما عزیزان اصرار دارید روزه‌هایتان را بگیرید. من از شما خواهش می‌کنم چنین ریسکی نکنید و به نکات مهمی‌که اشاره می‌کنم، توجه کنید:

• کراتینین شما چند است: اگر کراتینین 5/1 تا 7/1 دارید، ریسک نکنید و روزه نگیرید یا حداقل پشت سر هم روزه نگیرید و چند روز به کلیه‌ها استراحت بدهید و پس از 4 روز، روزه‌داری، مراجعه کنید تا آزمایش‌هایی از شما به عمل آید. مبادا یک ماه بدون مراجعه به متخصص خود، بی‌خبر بروید و روزه بگیرید و پایان ماه رمضان با مشکلی غیرقابل‌برگشت مواجه شوید. در نظر داشته باشید شما مبتلایان به مشکلات کلیوی که اجازه روزه گرفتن دارید هرگز نباید مانند دیگران افطار کنید. غذاهای رایج افطار مانند آش، حبوبات و مواد قندی به خصوص زولبیا و بامیه و خرما به بالا رفتن پتاسیم خون شما منجر شده و دردسرساز خواهند شد. هیچگاه یک دفعه تعداد زیادی خرما و غذاهای دیگر را نخورید. پنیر رژیمی، نان رژیمی و خرمای محدود، در زمان‌های متناوب و فاصله‌دار بخورید و حتما آب کافی و میوه و سبزی میان افطار تا سحر استفاده کنید. حتی اگر احساس کردید کاملا خوب هستید، باز هم پس از چند روز روزه‌داری با پزشک خود تماس بگیرید. اگر کراتینین شما در حد دو یا بالاتر باشد، تاکید می‌کنم که روزه‌داری ممنوع است.

• کلیه‌های سنگساز: آنهایی که کلیه‌هایشان مکررا سنگسازی می‌کند و سابقه چند نوبت سنگسازی دارند و یا در حال حاضر سنگ دارند، باید در طول روز مقادیر زیادی آب بنوشند تا سنگشان بزرگ نشود.

• اگر پیوند کلیه شده‌اید: کسانی که پیوند کلیه شده‌اند و هنوز یکسال از موعد پیوند آنها نگذشته است، نباید روزه بگیرند. اگر یکسال از پیوند گذشته باشد و هیچ مشکلی نداشته باشند، شاید بتوانند با نظر پزشک روزه بگیرند.

• مبتلایان به نارسایی کلیه: از نظر ما نارسایی کلیه مراحل متعددی دارد. در مورد افرادی که در مرحله‌ای هستند که کراتینین خونشان دو یا بالای دو است، مصرف نکردن آب در طول روز به ایجاد ایسکمی یا نرسیدن خون حاوی مواد غذایی به بافت کلیه می‌انجامد و شرایط را بدتر می‌کند. مبتلایان به فشار خون، به خصوص افرادی که ساعات نزدیک به افطار فشار خونشان خیلی بالا می‌رود منع روزه‌داری دارند.

• دیالیزی‌ها: دیالیزی‌ها اصلا نباید روزه بگیرند و مانند دیگر گروه‌ها، به مایعات کافی در طول روز نیاز دارند.

درمانگاه زنان

دکتر شیرین نیرومنش/ متخصص زنان و زایمان استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران

یکی از سوال‌های متداول خانم‌های باردار و شیرده این است که آیا در این زمان‌ها در صورت تمایل خانم‌ها مجاز به گرفتن روزه هستند یا خیر. با آنکه مراجع تقلید الزامی بر گرفتن روزه در دوران بارداری و شیردهی قرار نداده‌اند، از نظر پزشکی باید گفت در دوران شیردهی به هیچ عنوان روزه گرفتن به خانم‌ها توصیه نمی‌شود. این موضوع به ویژه در مورد خانم‌هایی که فرزندشان تنها از شیر مادر تغذیه می‌کند، قابل توجه‌تر است. روزه گرفتن به شدت بر میزان شیر مادر تاثیر می‌گذارد و به ویژه مادرانی که کودکان زیر 6 ماه دارند باید به شدت از گرفتن روزه پرهیز کنند. در مورد خانم‌هایی که به انتهای دوران شیردهی نزدیک‌تر می‌شوند مثلا فرزندشان حدود 5/1 سال دارد و می‌تواند بیشتر نیازهای خود را از غذاهای کمکی برآورده کند و در عین حال ماه رمضان در فصل خنک سال با روزهای کوتاه باشد، در صورتی که مادر ببیند روزه گرفتن بر میزان شیرش تاثیر نمی‌گذارد می‌تواند روزه بگیرد در غیر این صورت روزه گرفتن جایز نیست.

در دوران بارداری در صورتی که روزه گرفتن سبب افت فشار و قندخون و بدشدن حال عمومی شود، توصیه نمی‌شود. این موضوع به ویژه در 3 ماهه نخست و 3 ماهه آخر مهم‌تر است زیرا نیاز جنین به مواد غذایی بیشتر می‌شود. در حال حاضر نیز با توجه به اینکه ماه رمضان در فصل گرم سال افتاده و روزها طولانی است، بیشتر مادرها توانایی روزه گرفتن را ندارند. توصیه بنده به تمامی خانم‌های باردار این است که اگر احساس می‌کنند می‌توانند روزه بگیرند به این شرط که حتما سحری بخورند و تمام طول روز را استراحت کنند و دچار افت قند یا فشار نشوند در صورت تمایل روزه بگیرند. اما اگر دچار افت قند خون و فشار می‌شوند از گرفتن روزه خودداری کنند زیرا این موضوع بر سلامت جنین تاثیر می‌گذارد.

درمانگاه زنان

دکتر مریم پوررضا/ متخصص زنان و زایمان و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران

داشتن تغذیه خوب و مناسب در تمام دوران زندگی ضامن بقا و سلامت ما انسان‌ها است اما برخی از دوره‌های آسیب‌پذیر در زندگی ما وجود دارند که بارداری و شیردهی از آن جمله‌اند و از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. در 3 ماهه نخست بارداری ما اصلا جایز نمی‌دانیم که خانم‌ها روزه بگیرند چون سلول‌های حیاتی بدن جنین در حال رشد است و نیازمند تغذیه از خون مادر است. خوشبختانه بیشتر مادران باردار و شیرده متوجه این اهمیت ویژه هستند و خودشان بیشتر از هر چیز، به سلامت جنین در دوران بارداری و کودکی که با شیرمادر تغذیه می‌شود در دوران شیردهی اهمیت می‌دهند. حتی رژیم غذایی دوران بارداری آنقدر پراهمیت است که ما به مادرانی که رژیم‌های غذایی خاص دارند، برای مثال گیاه‌خوار هستند توصیه می‌کنیم رژیم متعادلی را در نظر بگیرند که حاوی همه مواد غذایی باشد و جنین بتواند از فواید همه گروه‌های غلات، گوشت، انواع میوه‌ها و شیر بهره بگیرد. البته بعضی مادران هستند که در 3 ماهه دوم یا سوم بارداری‌اند و تمایل دارند روزه بگیرند. ما به آنها توصیه می‌کنیم مخاطرات احتمالی این کار را بشناسند. وظیفه سلامتی و رشد یک انسان دیگر برعهده آنهاست و باید تصمیم بگیرند. درباره شیردهی شخصا منع روزه‌داری را نمی‌گویم و به عهده مادر می‌گذارم اما به خانم‌ها می‌گویم که قطعا برای افزایش شیر، باید در روز مایعات مصرف کنید و میوه و سبزی در وعده‌های غذایی خود بگنجانید تا بتوانید، کودکتان را از نعمت شیر مادر برخوردار کنید و اگر قرار است روزه بگیرید باید این موضوع را در ذهن داشته باشید که شیر شما کم خواهد شد.